डब्लू डब्लू एफ’च्या अहवालानुसार १९७० पासून पृथ्वीवरील ६९ टक्के जैवविविधता नष्ट झाली आहे. महासागरांमध्ये २०५० पर्यंत सागरी जीवांपेक्षा  जास्त प्लास्टिक तरंगत असेल, अशी भीती  त्यात व्यक्त करण्यात आली आहे. हा विकास नसून आपण सुरू केलेला आपलाच विनाश आहे. हे केवळ सरकारचे अपयश नसून सामाजिक आणि वैयक्तिक पातळीवरील आपल्या सवयी आणि लालसेचे परिणाम आहेत.    

 

आता पृथ्वीची उष्णता ही कल्पना नसून आकडेवारीत नोंदवलेले एक भयानक वास्तव बनले आहे. जागतिक हवामान संघटनेच्या (डब्लूएमओ) अहवालानुसार २०२३ हे मानवी इतिहासातील आतापर्यंतचे सर्वात उष्ण वर्ष ठरले.  युरोपमधील जंगलातील आग, आफ्रिकेतील दुष्काळ, अमेरिकेतील हिमवादळे आणि चक्रीवादळे आणि आशियातील भयंकर उष्णतेच्या लाटा ही पृथ्वीच्या मर्यादेपलीकडे असलेल्या दुःखाची लक्षणे आहेत.  उत्तराखंडमधील बर्फ वितळल्यामुळे जमीन  खचणे  आणि बंगालच्या उपसागरातील चक्रीवादळांची तीव्रता हे संकेत नाहीत, तर इशारे आहेत. गेल्या शंभर वर्षांमध्ये विकासाच्या व्याख्येत आपण निसर्गाला केवळ उपयोगाची वस्तू मानत आलो आहोत. आपण नद्यांमधून पाणी, जंगलातून लाकूड, पर्वतातून खनिजे आणि हवेतून ऑक्सिजन घेतो आणि केवळ प्लास्टिक, रसायने आणि कार्बन मिळवतो. ‘युनायटेड नेशन्स एन्हायर्न्मेंटल प्रोग्रॅम’ (यूएनईपी)या संस्थेच्या  मते,  पृथ्वीवरून पुन्हा उत्पादन करण्यापेक्षा १.७ पट जास्त नैसर्गिक स्रोत  वापरत आहे किंवा नष्ट करत आहे. याला ‘इकॉलॉजिकल ओव्हरशूट’ म्हणतात. 

 

माणसाकडून दर वर्षी सुमारे दहा दशलक्ष हेक्टर जंगल साफ केले जाते. आपण दर वर्षी माणशी सरासरी ५०-६० किलो प्लास्टिक वापरतो, त्यापैकी बहुतेक एकदा वापरल्यानंतर फेकून दिले जाते.  एकट्या फॅशन उद्योगाचा जागतिक जल प्रदूषणात २० टक्के आणि कार्बन उत्सर्जनात दहा टक्के वाटा आहे. मोबाईल फोन, लॅपटॉप, इलेक्ट्रिक कार, त्यात वापरलेले धातू प्रदूषणाला कारणीभूत ठरतात. आफ्रिका आणि दक्षिण  अमेरिकेतील खाणींमधून कोबाल्ट आणि लिथियम काढले जातात. तिथे बालकामगार आणि पर्यावरणीय शोषण अनेकदा घडते. म्हणजे आपली चमक दुसर्‍याच्या आयुष्यातील अंधारातून विकत घेतली जात आहे. हा उपभोग नाही, तर शोषण असून पृथ्वी त्याची किंमत मोजत आहे. 

 

भारतातील परिस्थिती तर आणखी चिंताजनक आहे. केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळ (सीपीसीबी) आणि ‘स्टेट ऑफ एन्व्हायर्नमेंट रिपोर्ट’नुसार भारतातील ६०३ पैकी २७९ नद्या अतिप्रदूषित आहेत. गंगा, यमुना, गोमती या नद्यांमधून  सांडपाणी आणि औद्योगिक कचरा वाहात आहे. जागतिक आरोग्य संघटना आणि ‘आयक्यू एअर’च्या २०२३ च्या अहवालानुसार जगातील २० सर्वाधिक प्रदूषित शहरांपैकी १४ शहरे भारतात आहेत, त्यापैकी दिल्ली, गाझियाबाद, लखनऊ, पाटणा, कानपूर प्रमुख आहेत. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या मानकांपेक्षा दिल्लीची हवा वीसपट जास्त प्रदूषित आहे. देवभूमी म्हणून ओळखला जाणारा हिमालयीन प्रदेश आज अवैज्ञानिक बांधकाम, अतिक्रमण आणि अनियंत्रित पर्यटनामुळे नष्ट होत आहे. जोशीमठ कोसळणे, केदारनाथचे वारंवार होणारे नुकसान आणि उत्तराखंड-हिमाचलमधील भूस्खलन या सर्व दुर्घटना आपल्या चुकीच्या विकास धोरणांची जिवंत साक्ष आहेत.  २०२१ मध्ये ‘कोप’ परिषदेत भारताने २०७० पर्यंत निव्वळ शून्य कार्बन उत्सर्जन करण्याचे लक्ष्य ठेवले. जगातील सर्वोच्च ५ सौरऊर्जा उत्पादक देशांच्या यादीत भारत आहे; पण प्रश्न असा आहे की या योजना परिणाम देत आहेत की केवळ त्या मांडल्या जात आहेत? गंगा खरंच स्वच्छ होत आहे का? प्लास्टिकबंदी प्रत्यक्षात आली आहे का? आपले शहरी आणि ग्रामीण नियोजनकार पर्यावरण संतुलनाला प्राधान्य देतात का? तसे नसल्यास, धोरणांचे मूल्यमापन प्रामाणिकपणे केले पाहिजे. विकासात  पर्यावरणाकडे ‘अडथळा’ म्हणून पाहिले जात असेपर्यंत कायमस्वरूपी तोडगा निघणे शक्य नाही. सरकारांनी ‘ग्रीन जीडीपी’ स्वीकारण्याची वेळ आली आहे, जिथे पर्यावरणीय आरोग्यासह वाढीची गणना केली जाते. आपण जीवनाकडे पुढे जायचे की विनाशाकडे, हे आपण ठरवायची वेळ आली आहे. 

 

यापुढील काळात केवळ एक विषय म्हणून पर्यावरणाचा विचार न करता एक संस्कृती म्हणून शिक्षणपद्धतीत समावेश केला पाहिजे. प्रत्येक शहराच्या आराखड्यात हरित पट्टा, जलस्रोतांचे संरक्षण आणि बांधकामापूर्वी पर्यावरणीय मूल्यमापन सक्तीचे केले पाहिजे. ग्रामीण भारतात पारंपरिक जलसंधारण पद्धती आणि सेंद्रिय शेतीला प्रोत्साहन दिले पाहिजे. पर्यटन आणि शहरीकरणाच्या नावाखाली पर्वतांवर होणारे बलात्कार थांबले पाहिजेत आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे वैयक्तिक स्तरावर उपभोगाच्या सवयींमध्ये बदल केले पाहिजेत. कमी खरेदी करा, वारंवार वापरा आणि शाश्वत जीवनशैली स्वीकारा, हे आर्जव मान्य केले पाहिजे. ऑस्ट्रेलियामध्ये ‘बर्निंग माउंटन’ ही एक भूमिगत कोळसा खाण आहे. ती गेल्या ६,००० वर्षांपासून जळत आहे. शास्त्रज्ञांच्या मते, ही जगातील सर्वात जुन्या जळणार्‍या कोळसा खाणींपैकी एक आहे. ही आग हळूहळू डोंगराच्या खाली पसरत आहे आणि ती थांबवणे अशक्य आहे.त्यामुळे जमिनीचे तपमान वाढते. सेंट्रलिया हे पेनसिल्व्हेनियानजीकचे अमेरिकेतील एक निर्मनुष्य शहर आहे, ज्याच्या खाली १९६२ पासून कोळशाची खाण जळत आहे. एका भूस्खलनात साफसफाईच्या वेळी चुकून आग लागली आणि नंतर भूमिगत कोळसा खाणींमध्ये पसरली. ही आग एवढी भीषण होती की, संपूर्ण मैदान तापले आणि अनेक ठिकाणी रस्ते तुटले. या धोकादायक परिस्थितीमुळे सरकारने शहर रिकामे केले . .

 

तुर्कमेनिस्तानच्या काराकुम वाळवंटात असलेले प्रचंड जळणारे विवर  ‘गेट ऑफ हेल’ म्हणून प्रसिद्ध आहे. ते १९७१ मध्ये तयार झाले. सोव्हिएत शास्त्रज्ञ नैसर्गिक वायूचा शोध घेत असताना येथे ड्रिलिंग साइट तयार केली होती. अचानक जमीन कोसळली आणि त्यातून मिथेन वायू बाहेर येऊ लागला. हा वायू काही दिवसात विझून जाईल, या विचाराने शास्त्रज्ञांनी पर्यावरण वाचवण्यासाठी या वायूला आग लावली; पण हा अग्नी आजही धगधगत असून त्याचा तेजस्वी लाल रंग नरकाच्या दरवाजासारखी भीतीदायक प्रतिमा तयार करत आहे. अझरबैजानला ‘अग्नीची भूमी’ असेही म्हटले जाते. कारण नैसर्गिक वायूमुळे येथे अनेक ठिकाणी आगी पेटत राहतात. यातील सर्वात प्रसिद्ध म्हणजे यानार दाग, म्हणजेच ‘जळणारा पर्वत.’ इथल्या मातीमध्ये मिथेन वायू मुबलक प्रमाणात आहे. त्यामुळे खडकांच्या खालून अग्नी उत्स्फूर्तपणे बाहेर पडत असतो. या रहस्यमय आगीचा उल्लेख मार्को पोलोने तेराव्या शतकात आपल्या प्रवासादरम्यान केला होता. तुर्कस्तानच्या लिसिया प्रदेशात एक प्रसिद्ध ठिकाण आहे. येथे खडकांमधून नैसर्गिक वायू बाहेर पडतो आणि आग सतत धगधगत राहते. हे ठिकाण प्राचीन काळापासून एक रहस्यमय ठिकाण म्हणून ओळखले जाते. ग्रीक पौराणिक कथेनुसार येथे चिमेरा नावाचा राक्षस राहत होता. त्याच्या तोंडातून आग लागली होती. आजही येथील आग रात्रीच्या वेळी अतिशय आकर्षक दिसते. यातील काही ठिकाणे प्रेक्षणीय असली, तरी त्यांच्यामुळे होत असलेली पर्यावरणीय हानी आणि पृथ्वीचे तपमानवाढीतील त्यांचे योगदान विसरता येणार नाही. ते कमी करण्यासाठी प्रयत्न होताना दिसत नाहीत.