News - Daily Kesari

देश

आता लढाई दुर्मिळ खजिनांसाठी

Samruddhi Dhayagude
09 Jun 2025

चीनने आपल्या निर्यात नियंत्रण यादीत महत्त्वाची खनिजे समाविष्ट करून दुर्मिळ पृथ्वी खनिजांच्या जागतिक पुरवठ्यावर आपले धोरणात्मक वर्चस्व वाढवले आहे. अमेरिकेसह भारत आणि पाच मध्य आशियाई देशांना या खनिजांची कमतरता भासत असल्याने त्यांनी संयुक्त दुर्मिळ पृथ्वी खनिजांच्या शोधात रस दाखवला आहे.

दुर्मिळ खनिजे म्हणजे काय?

दुर्मिळ पृथ्वी खनिजे हा १७ जड धातूंचा समूह आहे. लॅन्थेनायड्स, स्कँडियम आणि यट्रिअम हे जगभरात पृथ्वीच्या कवचावर आढळतात. या खनिजांचा वापर इलेक्ट्रिक वाहने, स्मार्टफोन, एलईडी स्क्रीन, वार्‍याचे टर्बाइन, पाणबुडी, क्षेपणास्त्र आणि रडार यासारख्या लष्करी उपकरणांमध्ये वापरला जातो. त्यामुळे गेल्या काही वर्षांत या खनिजांची मागणी वाढली आहे.

सामान्य दुर्मिळ खनिजे कोणती?

लँथानम आणि सेरियम हे सर्वात सामान्य दुर्मिळ खनिजे आहेत. लँथानम कॅमेरा लेन्स आणि प्रकाशयोजनांमध्ये वापरला जातो. तर ज्वलन इंजिन उत्सर्जन कमी करणार्‍या उत्प्रेरक कन्व्हर्टरमध्ये सेरियमचा वापर केला जातो.

जागतिक बाजारपेठेवर चीनचे वर्चस्व

चीन जगातील जवळपास ९० टक्के दुर्मिळ पृथ्वी खनिजांचे उत्खनन करतो. आंतरराष्ट्रीय ऊर्जा संस्थेच्या मते, खाणकामाच्या ६१ टक्के उत्पादन आणि प्रक्रिया केलेले बहुतेक साहित्य चीनमधून येते. अमेरिका आणि इतर पाश्चात्य देशांनी उत्खननाचा खर्च आणि पर्यावरणीय चिंतांमुळे देशांतर्गत खाणकाम बंद केले आहे. याचाच फायदा घेत चीनने गुंतवणूक वाढवली. २००० च्या दशकाच्या सुरुवातीपर्यंत चीनने जगातील ९७ टक्के दुर्मिळ पृथ्वी खनिजांचे उत्पादन केले आणि निर्यातीवर निर्बंध घालण्यास सुरुवात केली. त्याच वेळी जागतिक स्तरावर या खनिजांच्या किंमती वाढल्या, त्याची चिंता आजही जगाला सतावत आहे.

सात घटकांच्या निर्यातीवर निर्बंध

चीनने १७ मान्यताप्राप्त दुर्मिळ पृथ्वी घटकांपैकी टर्बियम, यट्रिअम, डिस्प्रोसियम, गॅडोलिनियम, ल्युटेशियम, समारियम आणि स्कॅडियम या सात घटकांवर एप्रिलमध्ये निर्यात निर्बंध वाढवले आहेत. त्यामुळे चीनवरील अवलंबित्व कमी करण्यासाठी मध्य आशियाई देशांनी खनिजांच्या शोधाला गती दिली आहे. ऑस्ट्रेलियाची लिनास रेअर अर्थ्स कंपनी मलेशियन प्लांटचा विस्तार करत आहे. युरोपियन युनियन स्कँडियम उत्पादनासाठी निधी देत आहे. अमेरिकेने कॅलिफोर्नियातील माउंटन पास सुविधेतील खाणकाम पुन्हा सुरू केले आहे.

अमेरिका किती दुर्मिळ खनिजे आयात करते?

२०२३ मध्ये अमेरिकेने आयात केलेल्या दुर्मिळ पृथ्वी संयुगे आणि धातूंचे मूल्य १९० दशलक्ष डॉलर्स होते. मागील वर्षाच्या तुलनेत ते ७ टक्क्यांनी कमी आहे. २०२४ मध्ये अमेरिका त्यांच्या दुर्मिळ खनिजांच्या गरजांपैकी ८० टक्के गरजांसाठी चीन, मलेशिया, जपान आणि एस्टोनियावर अवलंबून होते. दुर्मिळ पृथ्वी खनिजांमधील १७ जड धातूंव्यतिरिक्त, अमेरिका टंगस्टन, टेल्युरियम, लिथियम, टायटॅनियम आणि इंडियम यासारख्या इतर महत्त्वाच्या खनिजांचाही शोध घेत आहे.

अमेरिकेला निर्यात करण्यास चीनची सहमती

ऑटोमोबाइल्सपासून संरक्षण क्षेत्रापर्यंतच्या जागतिक उद्योगांसाठी महत्त्वपूर्ण असलेल्या दुर्मिळ पृथ्वी खनिजांची जगभरातून मागणी वाढत आहे. अमेरिकेलाही या खनिजांची आवश्यकता असून त्यांच्या मागणीनुसार चीनचे अध्यक्ष झी जिनपिंग यांनी अमेरिकेला दुर्मिळ पृथ्वी खनिजे आणि चुंबकांच्या निर्यातीला परवानगी देण्यास सहमती दर्शविली आहे.