भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील आणि स्वातंत्र्यानंतरच्या राजकीय घडामोडींमध्ये स्वातंत्र्ययोद्धे ’पंडित हृदयनाथ कुंजरू’ हे एक महत्वपूर्ण नाव आहे. त्यांनी केवळ राजकारणातच नव्हे, तर ‘समाजसुधारणा, लोकशिक्षण आणि धर्मनिरपेक्षता’ या क्षेत्रात आपली ओळख निर्माण केली. कुंजरू यांचे जीवन म्हणजे ’प्रामाणिकता, निष्ठा, आणि राष्ट्रनिष्ठेचे मूर्तिमंत उदाहरण’. विशेषतः सामाजिक न्यायासाठीचे त्यांचे कार्य भारतवासीयांसाठी आदर्श आहे. त्यांच्या विचारांमध्ये आणि कृतीमध्ये ’लोकशाही आणि मानवी हक्क’ या तत्त्वांची प्रखर झलक दिसून येते. भारताच्या अखंडतेवर त्यांचा प्रखर विश्वास होता. राज्य पुनर्रचना आयोगाचे सदस्य म्हणून भाषिक आधारांवर राज्यांची पुनर्रचना त्यांनी प्रस्तावित केली. हे करीत असतानाच भाषिक अल्पसंख्याकांच्या हिताचे रक्षण करण्यासाठी त्यांनी मौल्यवान सूचना केल्या. स्वातंत्र्यानंतरच्या काळात स्वातंत्र्यलढ्यातील योद्धे म्हणून चीनच्या तुष्टीकरणाच्या धोरणावर टीका करत, त्यांनी जागतिक घडामोडींमध्ये भारताला योग्य भूमिका बजावता यावी म्हणून लष्करी ताकद वाढवण्याचा पुरस्कार केला. त्यांच्या कणखर वाणीने आणि निष्ठावंत कार्याने त्यांना भारतीय संसदेतील ’सर्वोत्तम वक्त्यांपैकी एक’ म्हणून ओळखले जाते. घटना समिती सदस्य म्हणून संविधान सभेत भारतामधील नागरिकांना सरकारने पुरस्कार देण्याच्या धोरणाच्या विरोधात ते असल्याने, जेव्हा मध्ये त्यांना ’भारतरत्न’ पुरस्काराने गौरविण्याचे ठरविण्यात आले, तेव्हा त्यांनी नम्रपणे हा पुरस्कार स्वीकारण्यास नकार दिला. भारतरत्न नाकारणार्‍या दोनच व्यक्ती आहेत. त्या म्हणजे पंडित हृदयनाथ कुंजरू आणि मौलाना आझाद. मौलाना अब्दुल कलाम आझाद यांनी भारत रत्न नाकारण्याचे कारण म्हणजे ’भारतरत्न’ निवड समितीचे ते सदस्य होते; मात्र १९९२ मध्ये मौलाना अब्दुल कलाम आझाद यांना मरणोत्तर ’भारतरत्न’ पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.

 

पुण्याची वसंत व्याख्यानमाला गाजविणारे पंडीत हृदयनाथ कुंजरू हे सामाजिक आणि राजकारणात येण्यास गोपाळकृष्ण गोखले कारणीभूत ठरले. लोकमान्य टिळक यांच्या विचारांचा प्रभाव असणारे कुंजरू यांचे सार्वजनिक जीवन, वसाहत विरोधी चळवळीपासून सुरु होते. १९०८ मध्ये गोपाळ कृष्ण गोखले यांनी अलाहाबादला भेट दिली, तेव्हा त्यांनी सेवकांच्या भारतीय समाजात सामील होण्याची विनंती हृदयनाथ कुंजरू यांना केली आणि कुंजरू यांच्या गौरवशाली कारकिर्दीची सुरुवात झाली. गोखले हे समर्पित आणि कणखर लोकसेवक होते. त्यांनी कोलकात्यात कुंजरू यांची उलटतपासणी केली आणि त्यांना मद्रास काँग्रेसवर एक निबंध लिहायला लावला. १९०९ पर्यंत कुंजरू यांना गोखले यांच्या संघटनेच्या समाजात प्रवेश मिळाला नाही. १९११ मध्ये महात्मा गांधीजींचे मित्र शिल्डन पोलॅक यांच्या सांगण्यावरून गोखले यांनी त्यांना लंडन स्कूल ऑफ इकोनॉमिक्स या शिक्षण संस्थेत पुढील शिक्षणासाठी पाठवले. भारतात परतल्यानंतर त्यांनी १९१८ च्या उदारमतवादी संघटनेत फूट होईपर्यंत भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेससाठी काम केले. तेज बहाद्दूर सप्रू, श्रीनिवास शास्त्री आणि सी.वाय. चिंतामणी यांच्यासह ते इंडियन लिबरल फेडरेशनमध्ये सामील झाले. २० व्या शतकातील काही दशकांमध्ये राष्ट्रवादी चळवळीने उदारमतवादी अजेंडा बाजूला सारला, तेव्हा कुंजरू कायदेमंडळ आणि सार्वजनिक क्षेत्रात काही प्रमुख उदारमतवादी आवाजांपैकी एक म्हणून उदयास आले. त्यांनी त्या काळात तत्कालीन राष्ट्रकुलामध्ये स्वराज्याची मागणी केली, तसेच लष्कर आणि नोकरशाहीच्या स्वदेशीकरणासाठी लढा दिला. 

पंडित हृदयनाथ कुंजरू यांचा जन्म १ ऑक्टोबर १८८७ रोजी उत्तर प्रदेशमधील आग्रा या ठिकाणी झाला. पंडित अजुधिया नाथ हे त्यांच्या वडिलांचे नांव. पंडित अजुधिया नाथ हे त्या काळातील उच्चपदस्थ वकील होते. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या सुरुवातीच्या काळातील अजुधिया नाथ एक प्रमुख व्यक्ती होते. हृदयनाथ कुंजरू यांचे प्राथमिक शिक्षण आग्र्यात झाले. अलाहाबाद विद्यापीठात त्यांचे पुढील शिक्षण झाले आणि दिल्ली विद्यापीठातून त्यांनी कायद्याची पदवी घेतली. त्याकाळात संध्याकाळी शिक्षकाचे काम करीत त्यांनी स्वतःचे शिक्षण पूर्ण केले. पुढील काळात लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समध्ये त्यांनी बीएससी केले आणि आपले शिक्षण पूर्ण करीत भारतामध्ये येऊन गोपाळ कृष्ण गोखले यांच्या प्रेरणेने सर्वंट्स ऑफ इंडियामध्ये ते सामील झाले. १९१५ मध्ये त्यांनी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. लोकमान्य टिळक, महात्मा गांधी, सरदार पटेल, पंडीत नेहरू यांच्या सोबत कार्य करीत पुढील काळात ’असहकार चळवळ’, ’मिठाचा सत्याग्रह’ ’भारत छोडो आंदोलन’ यामध्ये त्यांनी सहभाग नोंदविला.

 

कुंजरू हे एक मध्यममार्गीय होते. ज्यांनी स्वराज्यासाठी किंवा अधिराज्याच्या दर्जासाठी लढा दिला. सत्याग्रह किंवा असहकार चळवळींना ते अनुकूल नसल्याने यामध्ये झोकून देऊन काम करण्याची त्यांची वैचारिकता नव्हती. अखिल भारतीय काँग्रेसच्या प्रचार विभागाचे त्यांनी नेतृत्व केले. १९१८ मध्ये स्थापन झालेल्या उदारमतवादी राजकीय पक्ष नॅशनल लिबरेशन फेडरेशनमध्ये ते सामील झाले. १९३४ मध्ये ते या फेडरेशनचे अध्यक्ष झाले. जातीव्यवस्था, अस्पृश्यता आणि इतर सामाजिक दुष्कृत्यांविरुद्ध त्यांनी लढा दिला. नॅशनल लिबरेशन फेडरेशन हा एक उदारमतवादी गट होता. ज्याने काँग्रेसच्या तुलनेत वसाहतवादी सरकारकडे अधिक शांततावादी दृष्टीकोन स्वीकारला. पंडित हृदयनाथ कुंजरू यांनी सार्वजनिक कारकिर्दीच्या कायदेविषयक सहभागासाठी आपले जीवन समर्पित केले. संयुक्त प्रांताच्या १९२१ ते १९२६ पर्यंत विधान परिषदेचे ते सदस्य होते. १९२६ ते १९३० केंद्रीय विधानसभेचे ते निवडून आलेले सदस्य होते. १९३६ मध्ये राज्य परिषदेवर ते निवडून आले. १९४६ ते १९५० पर्यंत ते संविधान सभेचे सदस्य आणि आधारस्तंभ होते. १९५० ते १९५२ पर्यंत भारतीय संसदेत ते नेमलेले संसद सदस्य होते. १९५२ मध्ये देशात सार्वत्रिक लोकसभेची पहिली निवडणूक झाली. त्यांच्या प्रचंड व्यासंग आणि देशाच्या भवितव्य घडविण्याच्या दृष्टीने १९५२ पासून १९६४ पर्यंत सलग १२ वर्षे त्यांना राज्यसभेवर घेण्यात आले. एक आदर्श संसदपटू म्हणून त्यांनी त्यांच्या निर्दोष वादविवाद कौशल्याने आणि बुद्धीमान हस्तक्षेपाने लोकशाही पद्धतीने निर्णय घेण्याची परंपरा जोपासली.

भारतीय घटना समितीचे सदस्य म्हणून त्यांनी धर्मनिरपेक्षता, मुलभूत हक्क आणि नागरिकांची कर्तव्ये यांवर विशेष भर दिला. त्यांनी घटनेत विचारस्वातंत्र्याचे कलम १९, जीवनाचा अधिकार असलेले कलम २१ या महत्वाच्या कलमांची अभ्यासपूर्वक मांडणी केली. त्यांनी घटना समितीतील चर्चामध्ये ’धर्म आणि राज्य यांच्यातील भेद’ यावर सविस्तर मांडणी केली. भारतीय लोकशाहीतील कुंजरू यांचे अधिक महत्वाचे योगदान संस्था निर्मात्याच्या भूमिकेत आहे. येथेच त्यांचा उदारमतवादी दृष्टीकोन स्पष्टपणे दिसून येतो. नागरी समाज संघटनांशी त्यांच्या व्यापक संबंधांमध्ये भारत स्काउटस् अ‍ॅन्ड गाईडसचे राष्ट्रीय आयुक्त, दिल्लीच्या फिल्म कल्चरल असोसिएशनचे अध्यक्ष, उत्तर प्रदेश हरिजन सेवक संघाचे अध्यक्ष, तसेच भारतीय आदिमजाती सेवक संघाचे कार्यकारी समिती सदस्य, आणि चिल्ड्रेन फिल्म सोसायटी ऑफ इंडियाशी संबंध यांचा समावेश होता. हृदयनाथ कुंजरू यांनी आंतरराष्ट्रीय अभ्यासाच्या क्षेत्रात दोन अग्रगण्य भारतीय संस्थांची स्थापना केली. इंडियन कौन्सिल ऑफ वर्ल्ड अफेयर्स आणि इंडियन स्कूल ऑफ इंटरनॅशनल स्टडीज या त्या संस्था होत. इंडियन स्कूल ऑफ इंटरनॅशनल स्टडीज जे आता जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठात स्कूल ऑफ इंटरनॅशनल स्टडीज आहे. या संस्थांच्या कामकाजात त्यांनी ज्या पद्धतीने उदारमतवादी मूल्यांचे पालन केले, त्यावरून त्यांचे महत्वपूर्ण योगदान स्पष्ट होते. धर्मनिरपेक्षतेचे कट्टर पुरस्कर्ते असलेल्या कुंजरू यांनी धर्माच्या नावावर राजकारण करण्यास विरोध दर्शविला. त्यांनी राष्ट्रीय एकात्मतेसाठी संघर्ष करीत मुस्लीम लीगच्या धर्माधरित मागण्यांना विरोध केला. धर्म हा वैयक्तिक श्रद्धेचा भाग असावा; पण राजकीय व्यवस्थेत त्यांचा प्रभाव असू नये, अशी स्पष्ट भूमिका त्यांनी घेतली. नॅशनल सोल्जर बोर्डचे संस्थापक म्हणून त्यांनी या मंडळाच्या माध्यमातून भूतपूर्व सैनिक आणि त्यांच्या कुटुंबीय, तसेच युद्धात जीव गमावलेल्या सैनिकांच्या विधवा महिलांसाठी पुनर्वसन योजना सुरू केल्या. त्यांनी त्यांना शिक्षण, नोकरी आणि आरोग्य सुविधांचा लाभ देण्यासाठी विशेष योजना आखली. 

 

जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठाचे आणि कुंजरू यांचे जवळचे मित्र प्रोफेसर एमआरएस राजन यांनी लिहिले आहे की, ज्या शैक्षणिक आणि संशोधन संस्थांचे कुंजरू यांनी नेतृत्व केले, त्या ठिकाणी तेथील व्यवस्था बघणार्‍या व्यक्तींच्या स्वातंत्र्यात त्यांनी कधीही हस्तक्षेप केला नाही. त्यांनी मूर्त स्वरूप दिलेल्या उदारमतवादी राजकीय मुल्यांचे देखील समर्थन केले. ज्यामध्ये वैयक्तिक स्वातंत्र्य, प्रेस आणि संघटनेचे स्वातंत्र्य, तसेच खाजगी मालमत्तेचे पावित्र्य आणि बहुपक्षीय राजकीय व्यवस्था यांचा समावेश आहे. पंडित कुंजरू यांचा युक्तीवाद असा असे की, जे सरकार कमीत कमी राज्य करते तेच सर्वोत्तम सरकार असते. नागरिकांच्या स्वातंत्र्याच्या बाजूने राज्य सत्तेच्या मर्यादा घालण्याचा त्यांनी पुरस्कार केला. एखाद्या व्यक्तीचे धोरणाचे किंवा कृतीचे मूल्यांकन करण्यासाठी त्यांचा निकष अगदी स्पष्टपणे उदारमतवादी तत्वज्ञानात रुजलेला होता. कुंजरू यांचा अग्रगण्य वारसा आज सप्रू हाऊस आणि जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठात जोमाने वाढत आहे. सप्रे हाऊस इमारतीच्या बांधकामासाठी कुंजरू यांनी देशभरातून प्रवास करीत निधी गोळा केला आणि सार्वजनिक निधीतून उभारलेला अभिनव प्रकल्प यशस्वी केला. १९५५ मध्ये आयसीडब्ल्यूएने स्थापन केलेली आणि दिल्ली विद्यापीठाशी संलग्न असलेली इंडियन स्कूल ऑफ इंटरनॅशनल स्टडीज ही शाळा आंतरराष्ट्रीय घडामोडीमध्ये भारतीय बौद्धिक परंपरा निर्माण करण्यासाठी होती. या प्रकल्पाला पंडित नेहरू हे कुंजरू यांच्या पाठीशी खंबीरपणे उभे होते. १९५३ ते १९६६ पर्यंत कुंजरू यांनी विद्यापीठ अनुदान आयोग (यूजीसी) मध्ये काम केले. १९६६ मध्ये ते त्याचे अध्यक्ष झाले. जगभर प्रवास करीत त्यांनी १९५०, १९५४ आणि १९५८ मध्ये इन्स्टिट्यूट ऑफ पॅसिफिक रिलेशन्सने आयोजित केलेल्या पॅसिफिक परिषदांचे अध्यक्षपद भूषविले.

 

३ एप्रिल १९७८ रोजी स्वातंत्र्यसेनानी पंडित हृदयनाथ कुंजरू यांचे निधन झाले. १९८७ मध्ये भारत सरकारकडून कुंजरू यांच्या नावाने टपाल तिकिट काढून त्यांना आदरांजली वाहिली गेली. भारतरत्न नाकारणार्‍या हृदयनाथ कुंजरू यांंच्या नावाने पी.एच. कुंजरू मेमोरियल ट्रस्ट स्थापन करण्यात आला. स्कूल ऑफ इंटरनॅशनल स्टडीज दरवर्षी त्यांच्या महान उदारमतवादी संस्थापक पित्याला श्रद्धांजली म्हणून प्रतिष्ठित एचएन कुंजरु स्मृति व्याख्यान आयोजित करते. ही आठवण आजच्या काळात त्यांनी घालून दिलेल्या मार्गदर्शनावर चालणे म्हणजेच भारतीय राज्य संघटनेच्या तत्त्वाची खरी अंमलबजावणी होईल हे दर्शविते.